۳۰تیر به روایت اسناد، نگاهی به اسناد منتشر شده‌ٰ وزارت‌خارجه آمریکا
۲بهمن۱۳۳۱
پیام دکتر محمد مصدق نخست‌وزیر خطاب به ملت ایران
دکتر محمد مصدق: ملت ایران که در نتیجه تسلط بیگانگان یک‌قرن ونیم در آتش نفاق و فقر و جهل می‌سوخت یا باید چندی دیگر این ذلت و ادبار را تحمل کند و بتدریج تمام خصوصیات ملی و اجتماعی و نژادی و مفاخر سی، چهل‌قرن تاریخ سربلند خود را از دست بدهد و بنده‌وار تسلیم آخرین ضربات اجنبی و عوامل او بشود یا این‌که از افتخارات دینی و ملی خود استعانت جسته، صفحه تقدیر شوم را عوض کند و راه جهاد و مبارزه افتخار‌آمیزی را انتخاب نماید. ملت شرافتمند و قهرمان ایران طریق دوم را برگزید و مردم ایران به‌خوبی درک کرده‌اند که این جهاد عظیم ملی بر سر هست و نیست و مرگ و بقای یک مملکت شروع شده و با وحدت و اتفاق و فداکاری به این مرحله از پیروزی رسیده است.
۳۰تیر به روایت اسناد
نگاهی به برخی اسناد منتشر شده‌ٰ وزارت‌خارجه آمریکا که از طبقه‌بندی محرمانه خارج شده‌اند، در رابطه با وقایع قیام ملی ۳۰تیر
برگرفته از مجموعه «روابط خارجی ایالات متحده ۱۹۵۴ – ۱۹۵۲
ایران ۱۹۵۴ – ۱۹۵۱چاپ دوم»
گزارش تنظیم شده از طرف اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا)
۸فروردین۱۳۳۱
شاه هم‌چنان معتقد است،مصدق پیش از آن‌که از مقامش بیرون رانده شود، باید بی‌اعتبار شود.شاه معتقد است شرایط به‌زودی به او اجازه خواهد داد دولت را تغییر دهد.
تلگراف سفارت آمریکا در ایران به واشنگتن:
سؤال علا وزیر دربار از سفیر هندرسون
آیا شاه باید ساقط کردن مصدق را بعد از دفاعیاتش در دادگاه لاهه و قبل از بازگشت به ایران صورت دهد؟ در این صورت ممکن است گفته شود شاه جرأت نداشت مصدق را وقتی در خاک ایران بود برکنار بکند
دیدار شاه با سفیر هندرسون
شاه گفت: اگر دادگاه لاهه خود را فاقد صلاحیت اعلام کند، مصدق دوباره تبدیل به یک قهرمان می‌شود و تبدیل به خصم هولناک نه فقط برای دولت بلکه برای تاج و تخت خواهد شد
تلگراف سفارت آمریکا در روز ۳۰تیر
تظاهرات مردمی در تهران و چند شهر مشخص دیگر، رنگ و بوی انقلابی به خود گرفته‌اند. علا (وزیر دربار) گفت همه ما قدرت مصدق را دست کم گرفته بودیم. مصدق محبوبیت مردمی عظیمی دارد
سند شماره۶۷. یادداشت آماده شده در اداره برآوردهای ملی – آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا ۲۸مارس۱۹۵۲ (۸فروردین۱۳۳۱- ۳ماه قبل از قیام ۳۰تیر)
شاه هم‌چنان معتقد است مصدق پیش از آن‌که از مقامش بیرون رانده شود باید بی‌اعتبار شود. همزمان شاه اطمینان بسیار بیشتری نسبت به توانمندیش برای اقدام قاطع «در لحظه مناسب» از خود نشان داد. ظاهراً شاه معتقد است محبوبیت مصدق به‌طور واقعی در حال افول است و شرایط به‌زودی به شاه اجازه خواهد داد دولت را تغییر دهد. به‌هرحال آشکار است در صورتی که اکثریت نمایندگان در مجلس جدید که روز ۱۰ آوریل (۲۱ فروردین) افتتاح می‌شود جنبش مؤثری در مخالفت با مصدق شکل ندهند؛ غیرمحتمل است شاه بتواند علیه مصدق دست به اقدام بزند. به نظر می‌رسد اکنون شانس یکسانی از سقوط مصدق از قدرت در طول دو ماه آینده و جایگزینی او با یک نخست‌وزیر غیرملی وجود دارد. تحولات اخیر حاکی از آن است که مطمئناً اگر قرار باشد در دو ماه آینده تغییری در دولت رخ دهد شاه نقش اساسی در آن ایفا خواهد کرد.
***
سند شماره ۶۸. تلگراف سفارت آمریکا در فرانسه به وزارت‌خارجه - ۲۸ مارس ۱۹۵۲ (۸ فروردین ۱۳۳۱)
مقامات سفارت در پاریس با قوام دیدار کردند. قوام بر نگرش پرو‌آمریکایی‌خود و بر تلاشهایش برای به‌کارگیری تکنسینهای آمریکایی جهت کمک به کشورش در صورت نخست‌وزیر شدن تأکید کرد. (او) درباره وخامت وضعیت سیاسی و اقتصادی در ایران و افزایش تهدید کمونیسم توضیح داد و این‌که تنها راه برای مقابله با این شرارتها وجود یک مرد قدرتمند در رأس دولت است. قوام تأکید کرد او آماده است با یا بدون کمک خارجی دست به اصلاحات اقتصادی و اجتماعی بزند (و) مشکل نفت با انگلستان را حل کند.
برداشت ما این است که قوام تلاش می‌کند اطمینان حاصل کند در صورتی که به تشکیل دولت فراخوانده شود آیا از پشتیبانی واشنگتن برخودار خواهد بود. ما سپاسگزار خواهیم بود چنان‌چه واشنگتن بعد از مشورت با سفیر در تهران هر نکته‌یی را که مایل باشد به قوام منتقل کنیم به ما برساند.
***
سند شماره۶۹. تلگراف سفارت آمریکا در ایران به وزارت‌خارجه - ۳۱مارس۱۹۵۲ (۱۱فروردین۱۳۳۱)
در طی ۶ماه گذشته در موارد متعددی دوستان قوام به سفیر مراجعه کرده‌اند. با این هدف که تلاش کنند از سفیر اطمینان‌خاطر بگیرند دولت آمریکا برای تشکیل دولتی به ریاست قوام گامهای متعددی را برخواهد داشت. یا حداقل اگر چنین دولتی تشکیل شود آمریکا با دیده طرفداری به آن نگاه خواهد کرد. برخی از این فرستادگان، من (هندرسون سفیر آمریکا در ایران) را تشویق کردند شاه را تحت فشار قرار دهم تا از طریق مجلس یا سنا جابه‌جایی مصدق با قوام را صورت دهد. بقیه فقط به‌دنبال کسب اطمینان بودند که چنان‌چه قوام نخست‌وزیر بشود آمریکا به دولت او با دیده دوستی نگاه خواهد کرد و حاضر است کمکی مالی و اقتصادی کلانی به دولت او بدهد. سفیر به‌طور یکپارچه به مراجعات دوستان قوام بر اساس سیاست عدم‌دخالت آمریکا در امور داخلی ایران پاسخ می‌دهد اما اگر قوام به قدرت برسد دولت آمریکا امیدوار خواهد بود روابط دوستانه‌یی با دولت او داشته باشد. دولت آمریکا روابط مسرت بخشی را که در دوران نخست‌وزیری قوام با ایران داشته است به‌خاطر می‌آورد و امیدوار است چنان‌چه قوام دوباره به قدرت برسد روابط مشابهی وجود داشته باشد.
هندرسون (سفیر آمریکا در ایران)
***
سند شماره ۷۵. تلگراف سفارت آمریکا در ایران به وزارت‌خارجه - ۲۴مه۱۹۵۲ (۳خرداد۱۳۳۱)
دیروز علا وزیر دربار تقاضا کرد من را ببنید. او به من گفت می‌خواهد به‌طور کاملاً محرمانه در مورد مشکلی که شاه با آن روبه‌رو است صحبت کند.
سؤال این بود که شاه باید چه اقدامی در چه زمانی انجام دهد؟ آیا شاه باید قبل از ۲۷ماه‌مه (۶خرداد) که تاریخ احتمالی خروج مصدق به مقصد لاهه است؛ گامی در راستای برکناری مصدق بردارد؟ اگر شاه این کار را بکند و دادگاه بین‌المللی هم علیه ایران رأی دهد؛ شاه و دولت جدید، مقصر آن معرفی خواهند شد. آیا شاه باید ساقط کردن مصدق را بعد از دفاعیاتش در دادگاه لاهه و قبل از بازگشت به ایران صورت دهد؟ چنین اقدامی ممکن است بزدلانه جلوه کند و ممکن است گفته شود شاه جرأت نداشت مصدق را وقتی در خاک ایران بود برکنار بکند. هندرسون (سفیر آمریکا در ایران)
***
سند شماره۷۸. تلگراف سفارت آمریکا در ایران به وزارت‌خارجه - ۱۲ژوئن۱۹۵۲ (۲۲خرداد۱۳۳۱)
(در ضیافت شام در سفارت ترکیه با قوام ملاقات کردم و شاهد روابط او با سیاستمداران برجسته ایران چون علا و حکیمی بودم). از علا پرسیدم آیا شاه روی طرح تغییر دولت کار کرده است. علا گفت یک طرح احتمالی این است:
الف: انتخاب یک جانشین توسط شاه
ب: فهرست اعضای کابینه که توسط فرد انتخاب شده تهیه می‌شود به تأیید شاه می‌رسد .
ج: رضایت اکثریت اعضای این لیست برای قبول مقام در کابینه جلب می‌شود.
د: تشکیل یک گروه یکپارچه از نمایندگان مورد اطمینان در مجلس و سنا که آماده اقدام سریع باشند.
هـ: هنگامی که در اولین جلسه پارلمانی مجلس جدید، مصدق مطابق سنت پارلمان استعفای خودش را به مجلس تقدیم می‌کند. شاه استعفای او را می‌پذیرد، سپس گروههای مورد نظر در مجلس و سنا تلاش می‌کنند دولت جدید را به تأیید مجلس برسانند. من از علا پرسیدم آیا فکر می‌کند تمام این روند می‌تواند محرمانه انجام شود؟
علا افزود: چنان‌چه مصدق استعفای خودش را به مجلس تقدیم نکرد، سنا و مجلس او را مورد سؤال قرار خواهند داد که قصد انجام چه کاری در رابطه با وضعیت اقتصادی ایران دارد و اگر پاسخ او رضایت‌بخش نبود، که احتمالاً چنین خواهد بود، رأی عدم اعتماد به دولت او داده خواهد شد. هندرسون (سفیر آمریکا در ایران)
***
سند شماره۷۹. تلگراف سفارت آمریکا در ایران به وزارت‌خارجه - ۱۳ژوئن۱۹۵۲ (۲۳خرداد۱۳۳۱)
وقتی من(هندرسون) روز ۱۲ژوئن(۲۲خرداد) برای دیدار با شاه وارد کاخ شدم دیدم علا منتظر من است. شاه گفت گزارشات زیادی دریافت می‌کند مبنی بر این‌که رسانه‌ها و بسیاری از آمریکائیها، از جمله برخی از شرکتهای نفتی آمریکا در حال حمایت از مصدق هستند. او هم‌چنین شنیده است شهروندان مختلف آمریکا در گفتگوهای خصوصی گفته‌اند انتخاب بین مصدق و کمونیسم است. از این رو شاه از علا خواسته است در مورد رفتار ما با مصدق اطلاع مشخصی کسب کند.
شاه گفت نمی‌تواند تصور کند او چه اقدامی می‌تواند بکند، مادامی که هنوز رأی دادگاه (لاهه) صادر نشده است. اگر دادگاه خود را فاقد صلاحیت اعلام کند، ممکن است مصدق دوباره تبدیل به یک قهرمان شود. او احتمالاً اعلام خواهد کرد آزادی ایران را به دست آورده است و این‌که ایران اکنون می‌تواند نفت خود را به فروش برساند و در مدت کوتاهی مشکلات اقتصادی برطرف خواهند شد.
(شاه افزود) هم‌چنین مصدق احتمالاً خواهد توانست با قولهای دروغینش برای مدتی مردم را فریب دهد و تا وقتی فریب‌های او آشکار شود، بیرون راندن او از قدرت خطرناک خواهد بود. بنابراین تا زمانی که رأی دادگاه اعلام نشود کاری نمی‌توان کرد و اگر رأی به نفع ایران باشد، غیرممکن خواهد بود برای مدت قابل توجهی بشود کاری کرد.
من برای شاه وخامت شرایط اقتصادی کشور را توضیح دادم. من گفتم اکنون به نظر می‌رسد دولتمردان متعهد ایرانی به‌خوبی از جدیت بحرانی که ایران با آن روبه‌رو است آگاهند. به نظرم می‌رسد آنها در انجام اقدام تعلل می‌کنند برای این‌که نمی‌دانند شاه می‌خواهد آنها چه کاری انجام دهند. آنها می‌دانند اگر مصدق بماند و ایران هیچ حرکت سازنده‌یی برای حل مشکل نفت نکند کشور حرکت خود را به سمت خرابه شدن ادامه خواهد داد.
شاه گفت: این منصفانه نیست دولتمردان ایران او را مقصر بدانند که چرا دست به برکناری مصدق نزده است. چرا که در اینصورت مصدق دوباره یک قهرمان ملی خواهد شد. اگر شاه دست به این اقدام بزند، مصدق تبدیل به خصم هولناک نه فقط برای دولت، بلکه برای تاج و تخت خواهد شد (شاه افزود). در هر صورت ریسک بزرگی را متحمل خواهد شد، اگر دست به جابه‌جایی مصدق بزند. در حالی که اطمینان کسب نکرده است دولت جدید کمک اقتصادی فوری از جانب آمریکا و انگلستان دریافت خواهد کرد. او از کجا می‌تواند چنین اطمینانی را کسب کند؟ اگر او نقش مؤثری در برکناری مصدق ایفا کند اما دولت جدید نتواند کمک مالی خارجی دریافت کند، نه تنها دولت سقوط خواهد کرد، بلکه تاج و تخت به خطر خواهد افتاد و نفوذ عناصر ایرانی که دوست غرب هستند به‌سرعت از بین خواهد رفت.
هندرسون (سفیر آمریکا در ایران)
***
سند شماره۸۴. تلگراف سفارت آمریکا در ایران به وزارت‌خارجه - ۱۸ژوئیه ۱۹۵۲ (۲۷تیر۱۳۳۱)
خبر چین من گفت: شب گذشته وقتی خبر اعلام حمایت مجلس از قوام اعلام شد، با او بوده است. او گفت در عرض ۱۰دقیقه بعد از اعلام حمایت مجلس، ژنرال کوپال رئیس شهربانی به دیدار قوام آمد و خوشحالی خودش را از تصمیم مجلس ابراز کرد و گفت او مایل است هر کاری که ممکن است انجام دهد تا اطمینان حاصل شود تغییر دولت منجر به هیچ بی‌نظمی نخواهد شد. چند دقیقه بعد فرماندار نظامی تهران حضور مشابهی پیدا کرد. هنگامی که این دو افسر هنوز با قوام بودند، علا وزیر‌دربار از جانب شاه تماس گرفت و به قوام اطلاع داد حکم نخست‌وزیری او صادر خواهد شد و در همین زمان قوام باید مسئولیتهای نخست‌وزیری را برعهده بگیرد. قوام از تلفن رو به افسران کرد و به آنها گفت: او انتظار دارد آنها نظم و قانون را در تهران به‌طور کامل حفظ کنند. آنها باید با خویشتنداری عمل کنند اما باید روشن سازند هیچ آشوبی از هیچ نوعی تحمل نخواهد شد. قوام همزمان دستور داد رادیو باید مردم را از نخست‌وزیری او و عزم او برای حفظ قانون و نظم در تهران و در سراسر کشور مطلع کند. بر اساس اظهارت خبرچین من، تجمعات مختلفی که توسط گروههای متعدد در تهران طراحی شده بود با شتاب رها شدند. تانکها در قسمتهای مختلف شهر که احتمال بروز مشکل می‌رفت مستقر شدند. رئیس شهربانی و فرماندار نظامی هر دو به قوام اطمینان دادند با پشتیبانی او آنها می‌توانند بدون هیچ مشکلی نظم را در تهران حفظ کنند. بر اساس گفته‌های خبرچین قوام در ساعت۹ و ۳۰دقیقه امروز صبح به دیدار شاه رفت و بیش از یک‌ساعت با او گفتگو کرد. در بازگشت قوام به خبرچین گفت: او فکر می‌کند شاه شروع به اعتماد به او کرده است و قصد دارد صادقانه با او کار کند.
هندرسون (سفیر آمریکا در ایران)
***
سند شماره۹۲. تلگراف سفارت آمریکا در ایران به وزارت‌خارجه - ۲۱ژوئیه۱۹۵۲ (۳۰تیر۱۳۳۱)
ساعت۱۲۳۰ میدلتون (کاردار سفارت انگلستان در تهران) به دیدار من آمد. او به‌تازگی گفتگویی با علا داشته است. علا به او گفته است شاید همه ما قدرت مصدق را دست کم گرفته بودیم. به نظر می‌رسد مصدق محبوبیت مردمی عظیمی دارد و احساسات عمومی آشکارا علیه قوام است. بنابراین شاه مجبور شد بررسی کند آیا او باید تقاضای استعفای قوام را بکند و جانشین او را انتخاب کند یا نه؟ شاه ممکن است حتی دوباره به مصدق رو کند. میدلتون به علا توضیح داد بازگشت مصدق تقریباً به‌طور مطمئنی معنایش حذف شاه در آینده‌یی نه چندان دور است. علا وجود چنین خطری را تأیید کرد.هندرسون (سفیر آمریکا در ایران)
***
سند شماره۹۴. تلگراف سفارت آمریکا در ایران به وزارت‌خارجه - ۲۱ژوئیه ۱۹۵۲ (۳۰تیر۱۳۳۱)
تظاهرات مردمی در تهران و چند شهر مشخص دیگر رنگ و بوی انقلابی به خود گرفته‌اند. جنبش طرفداری از مصدق و علیه خارجی به‌سرعت شکل ضدشاه و هم‌چنین ضد قوام. گرفته است در طی روز در تهران گرایش جمعیت برای سردادن شعار علیه شاه، رو به افزایش گذاشت. گرایش مشابهی در آبادان دیده شد. این مخالفت فزاینده با شاه در کنار شخصیت شاه و امتناعش از دادن قدرت اجرایی لازم به قوام برای بقا، استعفای قوام و پذیرفتن خواسته‌های جبهه ملی را اجتناب‌ناپذیر کرد. هندرسون (سفیر آمریکا در ایران).
راه جهاد و مبارزه افتخار آمیز
۲بهمن۱۳۳۱-پیام دکتر محمد مصدق نخست‌وزیر خطاب به ملت ایران
ملت ایران که در نتیجه تسلط بیگانگان یک قرن و نیم در آتش نفاق و فقر و جهل می‌سوخت یا باید چندی دیگر این ذلت و ادبار را تحمل کند و بتدریج تمام خصوصیات ملی، اجتماعی و نژادی و مفاخر سی، چهل‌قرن تاریخ سربلند خود را از دست بدهد و بنده‌وار تسلیم آخرین ضربات اجنبی و عوامل او بشود یا این‌که از افتخارات دینی و ملی خود استعانت جسته صفحه تقدیر شوم را عوض کند و راه جهاد و مبارزه افتخار‌آمیزی را انتخاب نماید.
ملت شرافتمند و قهرمان ایران طریق دوم را برگزید و مردم ایران به‌خوبی درک کرده‌اند که این جهاد عظیم ملی بر سر هست و نیست و مرگ و بقای یک مملکت شروع شده و با وحدت و اتفاق و فداکاری به این مرحله از پیروزی رسیده است.
سرود ۳۰تیر
بیا تا به یاد شهیدان تیر که رفتند در راه عشق و امید
همان اخترانی که افروختند بدان سان به دامان صبح سپید
بپا کنیم پرچم خشم‌وکین را
پی افکنیم زندگانی نوین
خروش ما برکند بنای بیداد